გარდაიქმნება თუ არა ზედმეტი ცილა ცხიმში?

ზოგი დიეტოლოგი და ფიტნეს ინსტრუქტორი გვირჩევს კალორიების დათვლას, ისინი ამტკიცებენ, რომ დაკლებისთვის საკმარისია მოხმარებული კალორიების შემცირება საკვების შემადგენლობის შეცვლის გარეშე. მათი აზრით ზედმეტი ცილა (ჭარბი კალორია) გარდაიქმნება ცხიმად. შევეცდებით გავფანტოთ ეს მოსაზრება.

მასის მომატებისას გვირჩევენ ცილების გაზრდას, 2-3 გრ-მდე 1 კგ წონაზე. ექიმები წინააღმდეგი არიან ბევრი ცილის გამოყენების ხანგრძლივი დროით, რადგან ცილის მოხმარების გაზრდა იწვევს ორგანიზმის მოწამვლას ცილების გადამუშავების ნარჩენი პროდუქტებით (აცეტონი).

მაღალ ცილოვან ან დაბალ ნახშირწყლოვან დიეტას იყენებს ყველა ბოდიბილდერი გამოშრობისას, მაგრამ ისინი ამას ექიმების მეთვალყურეობის ქვეშ აკეთებენ მხოლოდ შეჯიბრის წინ მცირე ხნით.

როცა უფრო მეტ ცილას ვიღებთ, ვიდრე ორგანიზმის ფიზიოლოგიური მოითხოვნილებაა, მაშინ ჭარბი ამინომჟავების უტილიზაცია ხდება სამი გზით:

1. იზრდება ცილის დაჟანგვა, საბოლოოდ წარმოიქმნება ნახშირორჟანგი (CO2) და ამიაკი.

2. იზრდება შარდოვანას წარმოება, რაც კავშირშია ამიაკის ორგანიზმიდან გამოდევნასთან.

3. ნეოგლუკოგენეზი, ანუ ამინომჟავებისგან გლუკოზის შექმნა.

ჭარბი ამინომჟავების უმეტესობა გარდაიქმნება შარდოვანაში, ხოლო მათი ნახშირბადის ნაწილი გარდაიქმნება გლუკოზაში. ეს საჭიროა სისხლში გლუკოზის დონის შესანარჩუნებლად. ეს პროცესია ნეოგლუკოგენეზი – გლუკოზის სინთეზი არა გლიკოგენიდან; კერძოდ, ზოგიერთი ამინომჟავადან (მაგ. ალანინი და გლუტამინი), ასევე გლიცერინი (მიიღება ცხიმების დაშლით) და ლაქტატი (მიიღება რძემჟავისგან). გლუკოზის სინთეზი ნეოგლუკოგენეზით მაშინ იზრდება, როდესაც გლუკოზის მარაგი არასაკმარისია. ეს სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია შიმშილისას.

არსებობს ჰიპოთეზა, რომ ჭარბი ცილის მიღებისას, მისი ნახევარი შეიძლება გარდაიქმნას გლუკოზაში და შემდეგ ცხიმში. ჭარბ ცილაში იგულისხმება 2 გ-ზე მეტი ერთ კგ. მასზე, ანუ 80 კგ-იანი ადამიანისთვის 160 გ-ზე მეტი.

ეს ჰიპოთეზა ეყრდნობა თეორიულ გამოთვლებს იდეალურ პირობებში, როდესაც ღვიძლი სხვა სამუშაოებს არ აკეთებს და მთლიანად დაკავებულია ცილიდან გლუკოზის მიღებით. მაგრამ რეალურად უკიდურესად რთულია ასეთი იდეალური პირობების შექმნა (ღვიძლმა რომ დღის განმავლობაში მხოლოდ ცილა დაჟანგოს და სხვა პროცესებში არ ჩაერთოს, ღვიძლში ამინომჟავების დაჟანგვის დღიური რესურსი შეზღუდულია).  რეალურად ცილის მხოლოდ 8-14% მიდის ნეოგლუკოგენეზზე: დღეში მიღებული 170 გ ცილიდან ფიზიკური დატვირთვის პირობებში მიიღება დაახლოებით 26 გ გლუკოზა ნეოგლუკოგენეზით.

სად მიაქვს სხეულს ჭარბი ცილები გაზრდილი კალორიების მიღებისას?

2012 წ. ექიმებმა სცადეს შეესწავლათ, თუ როგორ იმოქმედებს ცილის დონე წონის მატებაზე და სხეულის შემადგენლობაზე. მათ ნორმალური წონის ადამიანებისგან გამოყვეს 3 ჯგუფი, რომლებიც იღებდნენ მაღალკალორიულ კვებას: დაბალ ცილოვანი (5%), ნორმალურ ცილოვანი (15%) და მაღალ ცილოვანი ( 25%) დიეტით.

25 გამოსაცდელი სუბიექტი 8 კვირის განმავლობაში იკვებებოდა სხეულის მინიმალური ყოველდღიური მოთხოვნილების 140% (+1000 კკალ/დღეში). ცილის მიღება შეადგენდა: დაახლოებით 47 გ (0,68 გ/კგ) დაბალ ცილოვანი ჯგუფისთვის; 140 გ (1,79 გ/კგ) ნორმალური ცილების ჯგუფისთვის; 230 გ (ზუსტად 3 გ/კგ) მაღალი ცილების ჯგუფისთვის. ამავდროულად, ნახშირწყლების დონე მუდმივად ერთნაირი იყო ყველა ჯგუფისთვის (კალორიების საერთო რაოდენობის 41-42%). 8 კვირის განმავლობაში გამოსაცდელი სუბიექტების სხეულის შემადგენლობა იზომებოდა კვირაში 2-ჯერ.

ყველა სუბიექტმა მოიმატა წონაში. სამივე ჯგუფში ცხიმის თითქმის ერთნაირი მომატებით (უფრო ზუსტად, მაღალ ცილოვანმა დიეტამ ოდნავ ნაკლები ცხიმი დააგროვა, ვიდრე დაბალი ცილის ჯგუფმა). დაბალი ცილების დიეტის ჯგუფში ადამიანებმა მოიმატეს მინიმალური წონა (3.16 კგ). ნორმალური და მაღალი ცილის ჯგუფებში დაახლოებით ორჯერ მეტი (შესაბამისად 6,05 და 6,51 კგ). ამასთან, დამატებით 3 კგ წონა მოიმატეს პირველ რიგში კუნთოვანი მასის და არა ცხიმის ხარჯზე. მაშინ როცა მაღალი ნახშირწყლების დიეტის ჯგუფში ადამიანებმა თითქმის 100%-ით მოიმატეს ცხიმი.

დასკვნა: ნახშირწყლებიდან მიღებულმა კალორიებმა ხელი შეუწყო სხეულში ცხიმის მომატებას. თითქმის ყველაფერი, რაც მაღალი ნახშირწყლების ჯგუფში მოიმატეს, იყო ცხიმი. მაღალი ცილების ჯგუფისგან განსხვავებით, რომელშიც ცილამ ხელი შეუწყო სხეულის კუნთოვანი მასის ზრდას, მაგრამ არა ცხიმის მომატებას.

დარწმუნებით შეიძლება იმის თქმა, რომ ჭარბი ცილა ძირითადად არ გამოიყენება ცხიმის წარმოქმნისთვის. ზედმეტი ცილა, რომელიც არ იქნა გამოყენებული, გლუკონეოგენეზით გარდაიქმნება გლუკოზად და შემდეგ ინახება გლიკოგენის სახით, მაგრამ ნებისმიერ შემთხვევაში, ეს არ არის ცხიმი.

თუ ყველაფერს შევაჯამებთ მივიღებთ შემდეგს:

1. თეორიულად სხეულს შეუძლია ენერგიის მიღება ცილიდან, მაგრამ არაეფექტურია ამინომჟავების გამოყენება ენერგიის მისაღებად ურთულესი ენერგოხარჯიანი პროცესით, როცა მას შეუძლია ენერგიის უფრო მარტივი, ანუ ნაკლები ენერგოხარჯით მიღება ცხიმებისაგან, ნახშირწყლებისგან ან სხვა წყაროებისგან (მაგ, ლაქტატი ან გლიცერინი).

2. კალორიების დეფიციტის პირობებში შეუძლებელია მივიღოთ სიტუაცია, როდესაც ჭარბი ცილა ცხიმში გადაიქცევა ნეოგლუკოგენეზის საშუალებით, ვინაიდან ყველაფერი წავა ორგანიზმის ენერგიით მომარაგებასა და გლიკოგენის რესინთეზზე და უბრალოდ არაფერი დარჩება ცხიმის დეპონირებისთვის.

3. ჭარბი კალორიების შემთხვევაშიც თითქმის შეუძლებელია ცილის ცხიმში გარდაქმნა: ღვიძლის მეტაბოლიზმის სპეციფიკისა და ცილის დაჟანგვაში მისი შეზღუდული რესურსების გათვალისწინებით. ასევე არარეალურია იმ რაოდენობის ცილის მიღება, რომლის მოხმარებაც მოგვიწევს (საუბარია >5000 კკალ/დღეში) მხოლოდ ცილისგან.

4. რეკომენდირებულ მნიშვნელობაზე 4-5 ჯერ მეტი ცილის მოხმარებაც კი არ იწვევს ნეოგლუკოგენეზის მომატებას.

5. მიღებული ცილების 80% მიდის ცილის სინთეზზე, სხვა პლასტიკურ პროცესებზე, მცირე ნაწილი ენერგიის მიღებაზე, ჰორმონების სინთეზზე, ენერგეტიკული ნივთიერებების სინთეზზე, ტოქსიკური ნივთიერებების განეიტრალებაზე და ა.შ, ხოლო ზედმეტი ნივთიერებები გამოიყოფა შარდით. ამინომჟავების გარკვეული ნაწილი მონაწილეობს რთული ლიპიდების სინთეზში, მაგრამ ეს იმდენად მცირე და უმნიშვნელოა, რომ შეიძლება არც გავითვალისწინოთ.

6. თანამედროვე კვლევებით დადგინდა, რომ როცა ადამიანებს შეუქმნეს კალორიების პროფიციტი ცილის ხარჯზე, მათ მოიმატეს წონაში, მაგრამ უფრო მეტად მშრალი კუნთის ხარჯზე.  

ბუნებრივია თუ იქნება კალორიების მნიშვნელოვანი რეგულარული პროფიციტი, ცილის გამო მათ შორის, რა თქმა უნდა ადამიანი მოიმატებს წონაში ცხიმის ხარჯზეც, მაგრამ არა იმიტომ, რომ ზედმეტი ცილა ცხიმში გადაიქცევა, არამედ იმიტომ, რომ ჩვენ ვიღებთ ნახშირწყლების და ცხიმების უარეს დაჟანგვას და მათ დაგროვებას ცხიმის სახით. ეს დაადგინა კვლევამაც.